โครงการโบราณคดีบนพื้นที่สูง
ในอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน

โครงการโบราณคดีบนพื้นที่สูงในอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน เป็นโครงการวิจัยบูรณาการโบราณคดีเชิงพื้นที่ ทำงานต่อเนื่อง 5 ปี ในอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน แบ่งเป็น 2 ระยะ ตั้งแต่ พ.ศ. 2544-2549 ได้รับทุนสนับสนุนการวิจัยจากสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) โดยมี รศ. ดร. รัศมี ชูทรงเดช (ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร) เป็นหัวหน้าโครงการ มีการทำงานแบบสหวิชาการโดยใช้ โบราณคดี เป็นแกนหลักของโครงการวิจัย วิเคราะห์และสังเคราะห์ข้อมูลร่วมกับนักวิจัยด้านมานุษยวิทยากายภาพ (กระดูกและฟันคน) จากมหาวิทยาลัยศิลปากร และมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ และนักวิจัยด้านวงปีไม้และสิ่งแวดล้อม จากมหาวิทยาลัยมหิดล รวมถึงการเปิดโอกาสให้นักวิจัยรุ่นใหม่ทำโครงการวิจัยย่อย 2 โครงการ คือโครงการศึกษาชาติพันธุ์วรรณนาทางโบราณคดี และการสำรวจและการจัดทำข้อมูลสารสนเทศภูมิศาสตร์ทางโบราณคดี ภายใต้โครงการโบราณคดีบนพื้นที่สูงฯ

ผลการศึกษาที่สำคัญ สรุปได้ว่า จุดเริ่มต้นของผู้คนในอำเภอปางมะผ้า มีอายุเก่าแก่ที่สุดกว่า 32,000 ปีมาแล้ว พบหลักฐานที่แหล่งโบราณคดีเพิงผาถ้ำลอด เป็นร่องรอยของกลุ่มคนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ยุคไพลสโตซีนตอนปลาย (Late Pleitocene) เก่าที่สุดแห่งหนึ่งในภาคเหนือของประเทศไทย มีการอยู่อาศัยอย่างต่อเนื่องในสมัยโฮโลซีนตอนต้น (Early Holocene) หรือประมาณ 10,000 ปีมาแล้ว จนกระทั่งสมัยโฮโลซีนตอนปลาย (Late Holocene) ได้ปรากฏวัฒนธรรมโดดเด่นของกลุ่มชนบนพื้นที่สูง คือ วัฒนธรรมโลงไม้ อายุ 2,600 - 1,100 ปีมาแล้ว หรือที่ชาวบ้านในปัจจุบันเรียกว่า “โลงผีแมน” โดยแหล่งพิธีกรรมจะประกอบด้วยโลงไม้ขนาดใหญ่ หัวโลงแกะสลักเป็นรูปทรงต่างๆ พบร่วมกับของอุทิศให้ผู้ล่วงลับ เช่น หม้อดินเผา ลูกปัด เครื่องมือโลหะ

โครงการโบราณคดีบนพื้นที่สูงฯ ยังเป็นฐานสำคัญในการต่อยอดงานวิจัยในพื้นที่อำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน ของ รศ. ดร. รัศมี ชูทรงเดช จนเกิดเป็นงานวิจัยโครงการจัดการแหล่งโบราณคดีเพิงผาบ้านไร่และเพิงผาถ้ำลอดในอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน ควบคู่กับโครงการศิลปะ โครงการมาจาก (คนละ) ฟากฟ้าของเพิงผา: สู่การทลายเส้นแบ่งของวิธีวิทยาทางโบราณคดี วลีในมานุษยวิทยา และมายาในศิลปกรรม (พ.ศ. 2549-2551) เป็นการทำงานร่วมกันระหว่างนักวิชาการและศิลปินหลายท่าน

ต่อมาได้ใช้โมเดลการทำงานจากอำเภอปางมะผ้าขยายการวิจัยไปสู่อำเภออื่นในจังหวัดแม่ฮ่องสอนในโครงการสืบค้นและจัดการมรดกทางวัฒนธรรมอย่างยั่งยืนในอำเภอปาย-ปางมะผ้า-ขุนยวม จังหวัดแม่ฮ่องสอน (ระยะที่ 1-3 : พ.ศ. 2550-2555) และปัจจุบันได้ดำเนินการวิจัยโครงการการปฏิสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์กับสิ่งแวดล้อมบนพื้นที่สูงในอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน (พ.ศ. 2555-2558)

นอกจากนี้ข้อมูลและองค์ความรู้ทั้งหมดจากการสืบค้นของโครงการฯ อยู่ระหว่างการนำมาสังเคราะห์ และถอดความรู้-ประสบการณ์วิจัยออกมาในรูปแบบของสื่อสารคดี สื่อการสอน และสื่อซีดี (Research on CD) เพื่อจัดการความรู้จากผลงานวิจัย โดยมีส่วนร่วมของผู้ใช้ประโยชน์จากงานวิจัย ในโครงการการจัดทำสื่อจากผลงานวิจัยเพื่อการพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่นในอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน (พ.ศ. 2556-2558)